Γεώργιος Κζούνιας, μεταπτυχιακός φοιτητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Α.Π.Θ.
Η οικία με atrium
Θέματα τυπολογίας, προέλευσης, χρονολόγησης και κοινωνικής διαστρωμάτωσης σε σχέση με την ρωμαϊκή οικία
Σε αυτό το άρθρο να αναφερθούμε σε έναν αρχιτεκτονικό τύπο της ιδιωτικής ρωμαϊκής οικίας, της λεγόμενης οικίας με atrium. Θα ασχοληθούμε με την οικία με atrium η οποία ως αρχιτεκτονική μορφή θεωρείται από τους μελετητές ότι ανήκει πιθανόν στην ιταλική παράδοση, όπως διαμορφώνεται μέσα στο πέρας των χρόνων, ώστε να αποκτήσει την μορφή με την οποία την γνωρίζουμε γύρω στον 2ο αι. π.Χ. χωρίς τις επιρροές από την ελληνιστική οικία.
Κοντολογίς, σκοπός μας είναι να δώσει μια γενική εικόνα σε ότι αφορά τις οικίες με atrium και να αναφερθεί στα διάφορα ζητήματα που σχετίζονται με αυτήν όπως η αρχιτεκτονική μορφή του, η διαμόρφωση του atrium, η προέλευση και χρονολόγηση του τύπου της οικίας με atrium αλλά και οι κοινωνικές σχέσεις που υπήρχαν στη ρωμαϊκή κοινωνία και πως αυτές γίνονται κατανοητές μέσα από την αρχιτεκτονική μορφή της οικίας με atrium.
Η εξέλιξη της ρωμαϊκής κατοικίας φανερώνει ότι το σπίτι με atrium είναι ένα μακροχρόνιο και γνήσιο στοιχείο της Ιταλικής παράδοσης. Σημαντική πηγή πληροφοριών αποτελούν οι γραπτές πηγές όπως οι εκτενείς αναφορές του Βιτρούβιου για την ρωμαϊκή κατοικία (VI, 3-5)[1]. Όπου βέβαια μας δίνει την εικόνα της ρωμαϊκής κατοικίας του 1ου αι. μ.Χ.. Στα τέλη του 2ου αι. π.Χ. όμως, τα πράγματα φαίνεται ότι αλλάζουν κάτω από την επιρροή της ελληνιστικής κατοικίας που οδηγεί στην υιοθέτηση του περιστυλίου. Με την προσθήκη του περιστυλίου διαμορφώνονται δύο πυρήνες στην οικία που είναι από την μία το περιστύλιο με τα γύρω από αυτό δωμάτια και από την άλλη το atrium με το impluvium. Στους χώρους αυτούς πραγματοποιούνται διαφορετικές δραστηριότητες κάποιες από τις οποίες έχουν ιδιαίτερη σημασία, όπως δείχνουν τα παραδείγματα της αυτοκρατορικής περιόδου στις πόλεις Ηράκλειο και Πομπηία.
Μια ικανοποιητική εικόνα για την αρχαία Ρωμαϊκή αρχιτεκτονική μας προσφέρουν τα ανασκαφικά δεδομένα πόλεων της ιταλικής χερσονήσου όπως η Πομπηία και το Ηράκλειο (εικ.1), λόγω της καλής στρωματογραφίας ως το 79 μ.Χ. οπότε και καταστράφηκαν εξαιτίας της έκρηξης του ηφαιστείου. Οι «λατινικές αποικίες» μας δίνουν μια εικόνα για την ρωμαϊκή αρχιτεκτονική του 3ου π.Χ. αι. και αργότερα[2].
Η Cosa (εικ.2) υπήρξε μια ρωμαϊκή αποικία που ιδρύθηκε το 273π.Χ.. Κάποιες από τις οικίες της πόλης μας δίνουν την εικόνα των οικιών της πόλης των αρχών του 2ου αι. π.Χ.[3]. Οι Fraegellae είναι μια πόλη που ιδρύθηκε το 328 π.Χ. και καταστράφηκε το 125 π.Χ., μας δίνει την εικόνα μιας Ιταλικής πόλης του 2ου αι. π.Χ. όπου χρονολογούνται τα περισσότερα σπίτια που έχουν ανασκαφεί[4]. Τα ανασκαφικά δεδομένα μας φανερώνουν στοιχεία για μια πρωιμότερη εποχή σε σχέση με την Πομπηία. Στοιχεία για την ιδιωτική οικιακή αρχιτεκτονική των πρώιμων εποχών προέρχονται από τα ανασκαφικά δεδομένα του Παλατίνου Λόφου της Ρώμης[5] (εικ.3).
Μέσα από τα ανασκαφικά δεδομένα που προέρχονται από τις θέσεις αυτές μας δίνεται η δυνατότητα να ανασυνθέσουμε την εικόνα της ρωμαϊκής οικίας σε ότι αφορά την μορφή της, την ποικιλία τύπων, την προέλευση της καθώς και τα πρότυπα, στα οποία βασίζεται η διαμόρφωση και η εξέλιξη της. Επιπλέον μπορούμε να διαπιστώσουμε που βρίσκονται τα παλαιότερα παραδείγματα των οικιών αυτών, πότε εμφανίζονται και άμα προέρχονται από παλαιότερα πρότυπα, από κάποια εξωτερική επιρροή ή αποτελούν δημιούργημα της τοπικής πολιτισμικής εξέλιξης και παράδοσης. Με βάση αυτά τα ερωτήματα θα προσπαθήσουμε παρακάτω να δούμε την ιστορία και την εξέλιξη της ρωμαϊκής κατοικίας με atrium.
Το ρωμαϊκό σπίτι με atrium με βάση το Βιτρούβιο και τα ανασκαφικά δεδομένα
Όσο αφορά τους χώρους μίας ρωμαϊκής κατοικίας και την διάταξη αυτών, σημαντικές πληροφορίες μας παρέχουν οι αναφορές του Βιτρούβιου. Ο Βιτρούβιος κάνει αναφορά στο έργο του De Architectura στους διάφορους χώρους της ρωμαϊκής οικία, η οποία είναι η οικία με atrium. Αναφέρει τον fauces[6] (διάδρομο) που μέσω του οποίου εισερχόμεθα στο χώρο του atrium, που διακρίνεται σε πέντε είδη atria. Το atrium tuscanicum (εικ.7-9) φέρει άνοιγμα που στηρίζονταν στα ίδια τα δοκάρια της στέγης[7], τα οποία στηρίζονται στην άνω επιφάνεια των τοίχων της οικίας. Αργότερα εμφανίζεται το atrium tetrastylum (εικ.10) με τους τέσσερεις κίονες να στηρίζουν το compluvium ενώ πατούσαν στις γωνίες του impluvium. Άλλος ένας τύπος είναι το atrium corinthicum (εικ.11) που περισσότεροι[8] από τέσσερεις κίονες στήριζαν το άνοιγμα της στέγης[9]. Και η κατασκευή του είχε μεγάλο κόστος[10]. Επίσης υπάρχει το atrium displuviatum (εικ.12) με την κλίση της στέγης να στρέφεται προς τα έξω, και τέλος το atrium testudinatum (εικ.13) στο οποίο απουσιάζει το compluvium[11].
Στο βάθος του atrium βρίσκεται το tablinum ενώ πίσω από αυτό συναντάμε το περιστύλιο που μπορεί να φέρει δωρικού ή άλλου ρυθμού κίονες. Άλλοι χώροι στους οποίους αναφέρεται είναι το triclinium, η exedra, η οποία είναι μια αίθουσα τετράγωνης κάτοψης αλλά και ο Oecus[12]. Αυτός διακρίνονται σε: οecus Corinthius (εικ.28) που έφερε μία εσωτερική σειρά κιόνων που πατά στο δάπεδο ή σε podium και βρίσκεται μπροστά από τους τοίχους της αίθουσας. Ο οecus Aegyptios (εικ.29) που είχε μία δίτωνη εσωτερική σειρά κιόνων με ξύλινη επίπεδη οροφή που διαμορφώνεται ως υπαίθριος περίπατος. Τέλος, ο οecus της Κυζίκου ήταν στραμμένος προς Β, με πρόσοψη προς τον κήπο και με κεντρικά τοποθετημένες αναδιπλούμενες θύρες.
Ένας άλλος χώρος είναι η βιβλιοθήκη[13]. Ακόμα, ο Βιτρούβιος κάνει λόγο για την παρουσία υπνοδωματίων και λουτρού σε αυτά τα σπίτια. Τέλος, αναφέρεται στα διάφορα στοιχεία διακόσμησης των οικιών[14] όπου περιλαμβάνονται τα δάπεδα με τα ψηφιδωτά, τα επιχρίσματα των τοίχων και τα υδραυλικά κονιάματα που υπήρχαν σε κάποια δωμάτια της οικίας, αλλά και στις τοιχογραφίες που διακοσμούσαν τους εσωτερικούς τοίχους των δωματίων της οικίας.
Για την ακριβή εικόνα μιας ρωμαϊκής κατοικίας σημαντικά στοιχεία αντλούμε και μέσα από τα ανασκαφικά δεδομένα πόλεων της Ιταλίας με τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα να προέρχονται από την περιοχή του Βεζούβιου, δηλ. τις πόλεις Πομπηία και Ηράκλειο.
Οι οικίες τις Πομπηίας δεν φαίνονται να ακολουθούν συγκεκριμένους κανόνες σε ότι αφορά την μορφή τους. Μάλιστα τα παλαιότερα σπίτια, όπως η Casa del Chirurgo (εικ.5) που έχει οικοδομηθεί με βάση κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο μας φανερώνει την ύπαρξη αλλαγών σε σχέση με την μορφή τους τον 4ο αι. π.Χ.. Αυτή η οικία μας πληροφορεί για την κανονική διάταξη των χώρων της Λατινικής κατοικίας[15] η οποία φέρει atrium (εικ.4, 6) και γύρω τα διάφορα δωμάτια. Το atrium ήταν ο βασικός κοινόχρηστος χώρος για τις δραστηριότητες της οικογένειας[16] όπως π.χ. το μαγείρεμα. Εδώ βρίσκονταν η εστία, ενώ υπήρχε και παροχή νερού που συγκεντρώνονταν στο dolium[17].
Στα πρώιμα σπίτια με atrium υπήρχε μόνο ένα στενό άνοιγμα στην στέγη που λειτουργούσε ως καμινάδα αλλά και ως φωταγωγός. Το λεγόμενο atrium testudinatum που συναντάμε στην Casa del Chirurgo. Σε μεταγενέστερη φάση προωθήθηκε ο τύπος atrium με compluvium ενώ ακριβώς κάτω από αυτό βρίσκονταν το impluvium για την συγκέντρωση του νερού της βροχής στην υπόγεια δεξαμενή[18].
«Η εξώπορτα της οικίας οδηγούσε σε ένα μικρό προθάλαμο το λεγόμενο vestibulum, που ήταν αρκετά περιορισμένος ως προς το μέγεθός του. Από την είσοδο, διαμέσου ενός διαδρόμου (fauces), έμπαινε κάνεις στο atrium, έναν μεγάλο χώρο με τετράγωνο άνοιγμα στην στέγη. Τα νερά της βροχής έτρεχαν μέσα από το compluvium, σε μία ρηχή λεκάνη που ονομάζονταν impluvium. Γύρω από το atrium ανοίγονται μικρά δωμάτια που χρησίμευαν ως υπνοδωμάτια ή δωμάτια καθημερινής χρήση[19]».
Μέσου του fauces δίνονταν πρόσβαση στο εσωτερικό της οικίας. Ο διάδρομος αυτός συνήθως περιβάλλονταν από δύο χώρους που ήταν καταστήματα ή μικρά εργαστήρια[20]. Στον άξονα των fauces και δίπλα στο impluvium συναντούσε κάνει μία τράπεζα, το λεγόμενο catribulum (εικ.14-16), ένα τραπέζι που ίσως γύρω του συγκεντρώνονταν τα μέλη της οικογένειας κατά την διάρκεια του δείπνου. Επιπλέον, συχνά δίπλα στο χείλος του impluvium υπάρχει ένα προστομιαίο για την άντληση νερού από την δεξαμενή[21]. Κατά τα Αυτοκρατορικά χρόνια στα πλούσια σπίτια που παρέχονταν νερό, μέσου του δημόσιου υδρευτικού συστήματος[22], οι πλούσιοι ιδιοκτήτες κατασκεύαζαν εντός του impluvium κάποιο σιντριβάνι[23].
Το κάθε σπιτικό βρίσκονταν κάτω από την προστασία θεοτήτων που επέλεγε να λατρεύει η εκάστοτε οικογένεια. Τον ρόλο αυτόν κατά κύριο λόγο είχαν οι Lares και οι Penates που λατρεύονταν στο lararium που βρίσκονταν στο χώρο του atrium (εικ.17). Οι Lares και οι Penates ήταν αόρατα πνεύματα χωρίς συγκεκριμένη μορφή. Ωστόσο, σε μια τοιχογραφία ενός lararium από την οικία των Vettii στην Πομπηία (εικ.18), ίσως μπορούμε να υποθέσουμε ότι απεικονίζοντα αυτές οι θεότητες. Σε μεταγενέστερη φάση, μετά την δεύτερη Σαμνιτική περίοδο, τον 2ο αι. π.Χ., οπότε και το μέγεθος των σπιτιών αυξάνεται, το lararium δύναται να μεταφερθεί σε άλλο χώρο της οικίας όπως στο περιστύλιο, την κουζίνα ή τον κήπο[24].
Το κεντρικό τμήμα της στέγης του atrium φέρει άνοιγμα ακριβώς επάνω από το impluvium το οποίο είναι μια αβαθή λεκάνη[25]. Το άνοιγμα αυτό που ονομάζεται compluvium (εικ.9) διαφοροποιείται από σπίτι σε σπίτι ως προς τα αρχιτεκτονικά στοιχεία που το στήριζαν, όπως αναφέραμε και παραπάνω.
Στον άξονα της οικίας, πίσω από το atrium, υπάρχει το tablinum που έχει πρόσοψη προς το atrium[26] και έκλεινε στη πρόσθια όψη με κινητή κουρτίνα ή ξύλινα κινούμενα χωρίσματα[27] (εικ.19). Το tablinum είναι ένα μεγάλο, ανοιχτό δωμάτιο που αρχικά χρησιμοποιούνταν ως υπνοδωμάτιο του Πάτρωνα και θεωρείται ότι αποτελεί χώρο-σύμβολο του ιδιοκτήτη της οικίας[28].
Στα άκρα του atrium βρίσκονται οι στεγασμένοι ανοιχτοί χώροι που ονομάζονται alae[29]. Δεν είμαστε όμως βέβαιοι για την ακριβή χρήση των χώρων αυτών. Μερικές φορές στον χώρο αυτό βρίσκονται ερμάρια ή ράφια ή το lararium[30] ή τράπεζες, ανάκλιντρα και άλλα έπιπλα. Σε μερικά παραδείγματα υπάρχει έκκεντρο tablinum[31], αλλού τα alae αποτελούν έναν ενιαίο χώρο με το tablinum[32], ενώ σε άλλα παραδείγματα υπάρχει ένα ή κανένα ala[33]. Αντιθέτως στην οικία των Vettii απουσιάζει το atrium και τη θέση του παίρνουν τα alae[34].
Γύρω από το atrium (εικ. 20) διατάσσονται τα διάφορα δωμάτια της οικίας τα λεγόμενα cubicula. Αυτά είναι κλειστοί χώροι με πρόσβαση από το atrium[35]. Η ακριβής χρήση των δωματίων προβληματίζει τους μελετητές που τους θεωρούν χώρους ποικίλων χρήσεων. Η υπόθεση της παρουσίας κλινών μέσα σε αυτά δεν αποτελεί πειστική ένδειξη ότι λειτουργούσαν ως υπνοδωμάτια. Κάποιοι από τους χώρους αυτούς διαθέτουν τοιχογραφίες, ψηφιδωτά δάπεδα και κλίνες[36] μπροστά στους τοίχους (εικ.21), αναδεικνύοντας την πολυτέλεια της οικίας και την κοινωνική τάξη του ιδιοκτήτη της[37]. Ο φωτισμός των χώρων αυτών γίνονταν μέσα από μικρά παράθυρα (εικ.22), μέσω του atrium αλλά και με λυχνάρια[38].
Τον 2ο αι. π.Χ., η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική επηρεάζεται από τον τύπο της Ελληνικής οικίας με περιστύλιο. Τα ρωμαϊκά σπίτια υιοθετούν το περιστύλιο (εικ.25) που τοποθετείται στο πίσω μέρος της οικίας και πλαισιώνει μια υπαίθρια αυλή στην οποία υπήρχαν κήπος και σιντριβάνια. Πίσω από το περιστύλιο ανοίγονται διάφορα δωμάτια[39].
Γύρω από το περιστύλιο βρίσκονται κάποιοι χώροι που δεν ανήκουν στο τυπικό Ιταλικό σπίτι και οι οποίοι εντάσσονται σε αυτό με την επέκτασης των διαστάσεων της οικίας. Φαίνεται ότι, διαμορφώνεται ένας νέος τύπος οικίας που με βάση αυτόν τοποθετούνται οι χώροι της οικίας[40].
Υπήρχαν επίσης και διάφοροι βοηθητικοί χώροι μιας οικίας σε διάφορα σημεία του σπιτιού. Το μαγείρεμα, οι συγκεντρώσεις και οι συνεστιάσεις της οικογένειας πραγματοποιούνταν στο χώρο του atrium. Η κουζίνα, τα αποχωρητήρια και ενίοτε η μικρή ιδιωτική λουτρική εγκατάσταση, βρίσκονταν κατά κανόνα στην πλευρά εκείνη του περιστυλίου που οι οσμές από την κουζίνα θα ενοχλούσαν λιγότερο. Εγκαταστάσεις για μαγείρεμα (εικ.23-24) έχουν βρεθεί σε οικίες της Πομπηίας που αποτελούνται από μεγάλες πλατφόρμες με ανοίγματα[41]. Ο χώρος που βρίσκεται η κουζίνα δεν είναι πάντα συγκεκριμένος εντός της οικίας[42]. Στο πίσω μέρος της οικία υπήρχε καμία φορά και μία πρόσθετη είσοδος για το προσωπικό (posticum)[43]. Συνήθως στο χώρο του περιστυλίου βρίσκονται υπνοδωμάτια, τραπεζαρίες (triclinium) και εξέδρες. Ο τυπικός χώρος συγκεντρώσεων σε μία οικία ήταν το triclinium (εικ.26) που βρίσκονταν στο ισόγειο. Εντός του triclinium υπήρχαν τρία ανάκλιντρα για τους συμμετέχοντες στη συγκέντρωση. Το αριστερό ανάκλιντρο (lectus imus) άνηκε στον Πάτρωνα, το μεσαίο ανάκλιντρο (lectus medium) προορίζονταν για τον σπουδαιότερο επισκέπτη και το δεξί ανάκλιντρο (lectus summus) για τους υπόλοιπους επισκέπτες[44]. Ένας άλλος χώρος ανάπαυσης ήταν η exedra που ήταν ανοιχτή στην μπροστινή όψη προς το περιστύλιο και έφερε πλούσια διακόσμηση με ψηφιδωτά όπως στην οικία του Φαύνου (εικ.29) με το ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου και του Δαρείου[45]. Ο «Οίκος» (εικ.27-28) ήταν ένας άλλος χώρος συγκεντρώσεων, που έφερε μπροστά από τους εσωτερικούς τοίχους του δωματίου κίονες. Οι τοίχοι του δωματίου αυτού διακοσμούνταν με τοιχογραφίες και εσωτερικά αυτού τοποθετούνταν ανάκλιντρα. Σε μερικές από τις πλουσιότερες κατοικίες βρέθηκαν μεγαλοπρεπείς εγκαταστάσεις Θερμών με τους βασικούς χώρους μια ρωμαϊκής θέρμης: frigidarium, tepidarium, caldarium, natatio, apodyterium[46].
«Οι Ρωμαίοι αγαπούσαν ιδιαίτερα τους κήπους (viridarium) στο χώρο του περιστυλίου που έφεραν διακοσμητικά αγάλματα, σιντριβάνια, ή μία επιμήκης λεκάνη ύδατος (euripus)[47]». Στους κήπους (εικ.30) υπήρχαν διάφορα είδη φυτών και δέντρων που σε συνδυασμό με την έντονη παρουσία του νερού διαμορφώνονταν σε πανέμορφα ειδυλλιακά τοπία[48]. Επιπλέον, στις οικίες «υπήρχαν αποθηκευτικοί χώροι που με βάση την μορφή τους, διακρίνουμε δυο τύπους: την υπόγεια στοά (εικ.32) και το τυπικό κελάρι (εικ.33).
Τέλος, στις οικίες υπήρχαν και άλλοι βοηθητικοί χώροι με ποικίλες λειτουργίες που βρίσκονταν συνήθως στην πρόσθια στενή όψη της οικίας και άνοιγαν προς τον δρόμο. Τέτοιοι χώροι ονομάζονται tabernae[49] και χρησιμοποιούνταν με διάφορους τρόπους, όπως εμπορικά καταστήματα, φούρνοι, αρωματοποιία κ.α.
Οικία με atrium
Είναι απαραίτητο να ορίσουμε την οικία με atrium καθώς στις περισσότερες μελέτες υπάρχει η τάση να περιγράφεται ως σπίτι με atrium όποιο σπίτι διαθέτει impluvium. Το atrium είναι μία στεγασμένη κεντρική αυλή του σπιτιού, με στέγη που φέρει στο κέντρο της ορθογώνιο άνοιγμα, αντίστοιχου μεγέθους με το impluvium, δηλ. την δεξαμενή συλλογής του βρόχινου νερού που υπήρχε στο δάπεδο της αυλής. Στο πίσω μέρος του atrium υπάρχει συνήθως ένα δωμάτιο το λεγόμενο tablinum. Και στις δύο πλευρές του atrium βρίσκονται οι alae, δυο πλευρικές προεκτάσεις της αυλής. Ο συνδυασμός αυτών των χώρων δίνει ένα σχήμα Τ (εικ.34) στο atrium[50].
Με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα από την Πομπηία φαίνεται ότι το 40% των οικιών διαθέτουν atrium με impluvium, κήπο και διάφορους χώρους με πλούσια εσωτερική διακόσμηση. Αντιθέτως, οι οικίες με περιστύλιο στον κήπο φτάνουν μόλις το ποσοστό του 9% του συνόλου των σπιτιών της Πομπηίας, ενώ τα πλουσιότερα ακόμα σπίτια, που διαθέτουν δύο περιστύλια αντιστοιχούν μόλις το 2% των σπιτιών της πόλης. Θεωρείται, λοιπόν, ότι η μορφή της οικίας σχετίζεται με την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει ο ιδιοκτήτης της.[51] Με βάση αυτά συμπεραίνουμε ότι η ρωμαϊκή κοινωνική διαστρωμάτωση επηρεάζει την μορφή, το μέγεθος και την οικοδόμηση της οικίας. Υπάρχουν όμως διαφορές από πόλη σε πόλη όπως δείχνουν τα στοιχεία από την πόλη Ηράκλειο, που το ποσοστό των σπιτιών με atrium φτάνει μόλις στο 29% του συνόλου των οικιών, αν και οι δύο πόλεις ανήκουν στην ίδια περιοχή[52].
Μια τυπική ρωμαϊκή οικία έχει πλάτος 8-10 μ. και μήκος 32-34 μ. με το εμβαδόν της να είναι γύρω στα 250-350τ.μ..Ο μέσος όρος του εμβαδού ενός σπιτιού είναι 279τ.μ. που με το atrium φτάνει τα 476τ.μ., εμβαδόν που έχουν περίπου το 50% των σπιτιών με atrium της Πομπηίας.
Γενικά στη τυπική οικία με atrium ο χώρος αυτός πλαισιώνεται από τα διάφορα δωμάτια της οικίας. Το fauces οδηγεί στο χώρο της αυλής. Πίσω από το atrium υπάρχει το tablinum που είναι ανοιχτό προς τον χώρο του πρώτου και στα άκρα του βρίσκονται οι στεγασμένοι ανοιχτοί χώροι τα λεγόμενα alae. Υπάρχουν όμως και διαφορές, όπως είναι το έκκεντρο tablinum αλλά και η δυνατότητα πρόσβασης στα δωμάτια της οικίας σε καθένα ξεχωριστά[53].
Παραδείγματα οικίας με atrium
Πολλά είναι τα κοινά στοιχεία μεταξύ του σπιτιού σε συστοιχία και της οικίας με atrium αν και μέχρι τώρα υποθέτουμε ότι υπάρχουν κάποια ιδιαίτερα στοιχεία που προσδιορίζουν την οικία με atrium όπως τα δωμάτια γύρω από την αυλή, οι μεγάλοι και μικροί, ανοιχτοί και κλειστοί χώροι, με την κεντρική αυλή στεγασμένη και μη, ανήκουν στη παράδοση της ιταλική αρχιτεκτονικής. Παραμένει όμως το ερώτημα ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που διαθέτει η οικία με atrium; Με τα χαρακτηριστικότερα να είναι το impluvium και το compluvium, κάτι που φανερώνεται και μέσα από τα φιλολογικά κείμενα, δηλ. ότι το κύριο στοιχείο της ρωμαϊκής οικία είναι η κεντρική αυλή με compluvium[54].
Ένα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα τυπικής ρωμαϊκής κατοικίας με atrium και ένα από τα παλαιότερα γνωστά σπίτια είναι η Casa del Chirurgo (VI.1.10) (εικ.35) στην Πομπηία που διαθέτει atrium και impluvium. Το σπίτι αυτό χρονολογείται στον 4ο ίσως και στον 5ο αι. π.Χ.[55]. Η οικία αυτή αποτελεί ένα από τα καλύτερα τεκμηριωμένα σπίτια που χρονολογούνται πριν από το 79 μ.Χ.. Ο Maiuri με την ανασκαφή του φανέρωσε ότι κάτω από το impluvium υπήρχε ένα δάπεδο από πατημένο χώμα, ένα κατώφλι αλλά και δίκτυο με αποχετευτικά κανάλια που διέκοπταν το δάπεδο και βρίσκονταν χαμηλότερα από το επίπεδο του impluvium[56]. Ο Maiuri χρονολογεί την χρήση του atrium στον 4ο/3ο αι. π.Χ.[57], με βάση την κεραμική[58] που βρέθηκε κάτω από το impluvium. Έτσι, θεωρεί ότι υπάρχουν δύο δάπεδα που ανήκουν σε διαφορετικές φάσεις. Ήδη στην πρώτη φάση υπάρχει το atrium που θεωρεί ότι προέρχεται από την αγροτική οικία[59]. Τελικά, όμως ο Maiuri αναρωτιέται αν αρχικά υπήρχε compluvium ή displuviatum atrium στις πρώιμες οικίες[60]. Επιπλέον, θεωρεί ότι ο τύπος της οικίας με atrium είναι μεταγενέστερος της Ετρουσκικής περιόδου, ωστόσο ανήκει σε μια μακρόχρονη και βαθιά Ιταλική παράδοση[61].
Τα ίδια στοιχεία μας έδωσε και η ανασκαφή και στρωματογραφική μελέτη της οικίας του Τριττόλεμο. Με βάση την χρονολόγηση της κεραμικής το πρώιμο επίπεδο ανήκει χρονικά ανάμεσα στο 3ο με 1ο αι. π.Χ.. Μάλιστα και άλλα τρία σπίτια (VIII.5.2, 9 και 28) διαθέτουν μια πρώιμη φάση με atrium αλλά χωρίς impluvium[62].
Ο Maiuri τονίζει ότι οι οικίες με atrium και compluvium εμφανίζονται στην δεύτερη φάση του σπιτιού αφού ήδη υπάρχει μια διάταξη των χώρων με βάση την ανοιχτή αυλή. Έτσι, όταν ανασκάφτηκε από τον Eschebach η οικία του Γανυμήδη, και βρέθηκε κάτω από το impluvium του 79μ.Χ. άλλο impluvium και κάτω από αυτό το φυσικό δάπεδο, το χαμηλότερο δάπεδο θεωρήθηκε ότι άνηκε σε testudinatum atrium υποθέτοντας την πιθανότητα της παρουσίας αστέγαστης αυλής[63], κάτι που αποδέχεται και ο Laidlaw[64]. Με βάση αυτό όταν ο Hoffmann όταν κάνει λόγο για το πρότυπο της οικίας σε συστοιχία, χωρίς impluvium, αναφερόμαστε στο σπίτι με testudinatum atrium που συναντάμε και στα σπίτια της περιφέρειας της πόλης.[65]
Ο Richardson εισηγείται ότι η οικία με testudinatum atrium χωρίς πλευρικά δωμάτια είναι η γνήσια μορφή της οικίας στην οποία θα προστεθούν τα πλευρικά δωμάτια και το compluvium στην στέγη για τον φωτισμό της οικίας. Σ’ αυτό καταλήγει με βάση ότι η Casa del Chirurgo στην Πομπηία, χρονολογείται κάτω από τον 2ο αι. π.Χ.. Όμως η συζήτηση σχετικά με αυτά παραμένει ανοιχτή.
Ένα άλλο παράδειγμα οικίας με atrium προέρχεται από την Cosa. Η Cosa υπήρξε μια ρωμαϊκή αποικία που ιδρύθηκε το 273π.Χ. μετά την νίκη των Ρωμαίων στο Vulci. Αποτελεί μια ρωμαϊκή πόλη που οι επαφές με τους Ετρεούσκους έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της[66]. Νέα στοιχεία για την ρωμαϊκή οικία προέρχονται από την Cosa[67] υπάρχει όμως διαφοροποίηση σε σχέση με τις
τυπικές οικίες με atrium από την Πομπηία[68].
Στην Cosa τα οικοδομικά τετράγωνα έχουν τις αναλογίες 1:4 με το μπροστινό τμήμα του οικοπέδου να καταλαμβάνεται από το σπίτι και το άλλο μισό από τον κήπο. Το σπίτι προσανατολίζεται προς τον δρόμο όπου υπάρχουν δύο δωμάτια που χωρίζονται από έναν διάδρομο. Πίσω ανοίγει μια αυλή με δεξαμενή και γύρω από αυτήν βρίσκονται τα διάφορα δωμάτια της οικίας. Στο βάθος του σπιτιού υπάρχει ο κήπος. Κάθε σπίτι διέθετε λάκκο απορροής υδάτων, σκαμμένο μέσα στην θεμελίωση. Στην αρχική φάση η αστέγαστη αυλή παρεμβάλλονταν ανάμεσα σε δύο σειρές δωματίων κάτι που μας θυμίζει την ελληνική οικία με προστάδα[69].
Χαρακτηριστικό παράδειγμα οικίας από την Cosa είναι η Οικία του Σκελετού, γνωστή και ως η Casa SUNY[70] (εικ.36). Μέσω του fauces, που πλαισιώνεται από δύο δωμάτια, δίνεται πρόσβαση στο atrium που διαθέτει impluvium. Στο βάθος του atrium υπάρχει το tablinum το οποίο όμως δεν βρίσκεται στον ίδιο άξονα με την είσοδο της οικίας. Γύρω από το atrium ανοίγονται διάφορα δωμάτια με είσοδο προς την αυλή. Η οικία διαθέτει μόνο μία ala ενώ υπάρχουν διάφοροι άλλοι χώροι ποικίλων χρήσεων, όπως υπνοδωμάτια, κουζίνα, μπάνιο και στοά στο πίσω μέρος της οικίας[71]. Φέρει επίσης υπόγεια δεξαμενή[72]. Στην οικία του Σκελετού στη Cosa δεν υπάρχει περιστύλιο, αλλά ένας μικρός κήπος (hortus), στον οποίο δίνεται πρόσβαση μέσου θυρεού ανοίγματος του πίσω τοίχου του tablinum[73]. Η οικία αυτή θεωρείται ότι στη πρώτη φάση της δεν διέθετε περιστύλιο κάτι που προστέθηκε στην δεύτερη φάση της. Η πλούσια διακόσμηση της με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά δάπεδα, φανερώνει ότι ο ιδιοκτήτης της άνηκε στην ανώτερη κοινωνική τάξη της πόλης και κατείχε πλούτο[74]. Το συμπέρασμα αυτό έγινε γενικά αποδεχτώ από τους επιστήμονες ότι ίσχυε για όλες τις πόλεις του ρωμαϊκού κόσμου.
Συμπεράνουμε, λοιπόν, ότι οι απλές κατοικίες της Cosa με την ανοιχτή αυλή διαθέτουν αναλογίες με τις οικίες της Πομπηίας αλλά δεν περιλαμβάνονται στην τυπική κατηγοριοποίηση του Nappo.
Τύπος της οικίας με Συστοιχία.
Εκτός από τις μεγάλες οικίες με atrium που αποτελούν μια από τις κοινές μορφές της ρωμαϊκής οικίας συχνότερη είναι η μορφή της οικίας σε συστοιχία που ίσως άνηκε στα μεσαία κοινωνικά στρώματα της ιεραρχημένης ρωμαϊκής κοινωνίας. Τα στοιχεία παραμένουν ελλιπή ακόμα και σε ότι αφορά την Πομπηία αν και σημαντικές πληροφορίες μας δίνει ο Nappo που μελέτησε τα στρωματά κάτω από αυτά που χρονολογούνται το 79μ.Χ.. Θεωρεί ότι αρχικά ορίστηκαν τα οικοδομικά τετράγωνα της πόλης κάτι που χρονολογείται με βάση την κεραμική[75] στον 3ο αι. με πρώιμο 2ο αι. π.Χ..· και ότι οι διαστάσεις, η κατασκευή και η μορφή των σπιτιών ήταν αρχικά παρόμοια.
Τα στοιχεία που έχουμε μόλις και μετά βίας δείχνουν ότι το σπίτι με impluvium και atrium δύναται να τοποθετηθεί εξ ορισμού σε μια ανώτερη θέσει σε σχέση με το σπίτι με συστοιχία. Η ταξινόμηση των σπιτιών σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις μπορεί να γίνει με βάση την σύγκριση των διαστάσεων με τα αρχικά οικοδομικά τετράγωνα. Ενώ για τις κοινωνικά κατώτερες ομάδες του πληθυσμού ίσως υπήρχαν κατοικίες που να έμοιαζαν με τις ελληνικές κατοικίες με προστάδα[76].
Ο Hoffmann με βάση τα σωζόμενα ίχνη στους τοίχους σε αρκετές νησίδες στην ΝΑ περιοχή της Πομπηία αποκατέστησε τον τύπο της οικίας με συστοιχία που χρονικά ανήκει στα τέλη 3ου ή στις αρχές του 2ου αι. π.Χ.. Με βάση την επιμήκη μορφή των νησίδων τα πίσω τμήματα των πολύ μικρών σπιτιών ενώνονταν σε συστοιχία και το καθένα από αυτά διέθετε ένα μικρό κήπο[77]. Οι οικίες αυτές είχαν πλάτος 8,5-10μ. και μήκος 16μ.[78]. Χαρακτηριστικό είναι ότι μέσω της κεντρικής εισόδου που πλαισιώνονταν από δύο δωμάτια οδηγούμαστε στην αυλή. Στην συνέχεια υπάρχουν τα δωμάτια της οικίας και στο βάθος ο μικρός κήπος. Ο Hoffmann πίστευε ότι υπήρχε και όροφος σε αυτές της οικίες[79], με βάση τα όσα αναφέρει ο Βιτρούβιος για την οικία με atrium testudinatum[80], κάτι που δεν έχει όμως επιβεβαιωθεί ανασκαφικά. Οι οικίες αυτές ανήκουν στην πρώιμή οικοδομική φάση της πόλης και τα σπίτια με συστοιχία κάλυπταν όλο το πλάτος της οικοδομικής νησίδας. Πρέπει να θεωρήσουμε ότι υπήρχε αστέγαστη αυλή χωρίς ανώγειο σε αντίθεση με την άποψη του Hoffmann.
Η μορφή της οικίας σε συστοιχία μπορεί να διαιρεθεί σε τέσσερις διαφορετικούς τύπος (εικ.37), κανένας όμως από αυτούς δεν αντιστοιχεί στην οικία με atrium testudinatum που περιγράφει ο Βιτρούβιος[81]. Γενικά διαπιστώνουμε ότι στους τρεις από τους τέσσερις τύπους οικίας με συστοιχία υπάρχει πάντα ανοιχτή αυλή και στον τέταρτο αυλή με μικρή στέγαση.
Ο κοινότερος τύπος ανήκει στον τύπο 1 της οικίας[82] (εικ.38) σε συστοιχία. Μέσω ενός διαδρόμου στην είσοδο της οικίας οδηγούμαστε στην ασκέπαστη αυλή, κάτω από την οποία υπήρχε υπόγεια δεξαμενή. Κατά μήκος του άξονα του σπιτιού βρίσκεται ένας στενός διάδρομος που οδηγεί στην αυλή. Το σπίτι χωρίζεται σε δύο περιοχές με σειρές από δωμάτια: δεξιά το tablinum που έχει πρόσοψη προς την αυλή και άνοιγμα στο πίσω μέρος του προς τον κήπο. Αριστερά του άξονα της οικίας υπάρχουν τρία μικρά cubicula με προσανατολισμό προς την αυλή και τον κήπο της οικίας. Τέλος, υπάρχει ένα δωμάτιο με δύο χώρους στο πίσω τμήμα της οικίας που ήσαν η κουζίνα και το λουτρό ενώ πίσω ανοίγεται ο κήπος του σπιτιού.
Τα δωμάτια δίπλα στο δρόμο ήταν καλυμμένα με στέγη ενιαίας κλίσης που έριχνε τα νερά της βροχής στον δρόμο. Η αυλή ήταν αστέγαστη όμως πιθανόν υπήρχαν μικρά στέγαστρα πάνω από τις εισόδους των δωματίων. Το νερό που συγκεντρώνονταν στην αυλή απομακρύνονταν με αγωγούς προς τον δρόμο της πόλης. Το νερό για τις ανάγκες της οικογένειας παρέχονταν μέσου της αστέγαστης πίσω αυλής με τις στέγες των δωματίων, που πλαισίωναν την αυλή, να έχουν κλίση προς τον κήπο της οικίας. Επιπλέον, υπήρχε υδρορροή για την προστασία των δωματίων και για την διοχέτευση του νερού στη πίσω αυλή. Παρατηρούμε ότι ο τύπος αυτός της οικίας συναντάται συχνότερα και φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα εύκολος ως προς την κατασκευή του[83]. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι η οικία στο
Region Ι, στην insula 11, η θύρα 12 [84] (εικ.39) στην Πομπηία.
Στο δεύτερο τύπο[85] (εικ.41) της οικίας σε συστοιχία το απαραίτητο νερό για οικιακή χρήση και για τον κήπο συλλέγονταν από μία πλαγιά στέγη που καλύπτει όλα τα δωμάτια του πίσω μέρους της οικίας. Αυτό επιβεβαιώνεται καθώς πίσω από τη δεύτερη σειρά των δωματίων βρέθηκε ένα κανάλι αποστράγγισης που συνδέεται με μια δεξαμενή σε αντίθεση με τα σπίτια του 1ου τύπου. O διάδρομος της εισόδου πλαισιώνεται και πάλι από δύο cubicula που ανοίγονται στην αυλή. Κανονικά, αν και όχι πάντα αξονικά ευθυγραμμισμένα με το πέρασμα της εισόδου, υπάρχει ένας διάδρομο που οδηγεί στον κήπο και διαιρεί τα δωμάτια σε δύο σειρές. Δεν υπάρχει tablinum με άνοιγμα προς την αυλή. Είναι πιθανό ότι τα σπίτια αυτής της διαίρεσης ίσως να είχαν σοφίτες πάνω από τα δωμάτια στο βάθος της αυλής. Το παράδειγμα της οικίας στο Region Ι ,στην insula 9, η θύρα 8 [86] (εικ.41) είναι τυπικό αυτού του τύπου και γνωστό για την παρουσία ιχνών από διακόσμηση 1ου και 2ου Πομπηιανού Στυλ.
Ένας ακόμη τύπος, είναι η οικία με ευρεία κεντρική αυλή[87] (εικ.42). Εδώ μόνο σε μεταγενέστερα στάδια τοποθετείται impluvium στην αυλή. Στον κεντρικό άξονα της οικίας βρίσκεται ένα μεγάλο tablinum, που πλαισιώνεται από δύο δωμάτια, ένα από τα οποία λειτουργεί ως διάδρομος προς τον κήπο, ενώ το άλλο είναι ένα cubiculum, πίσω από το οποίο βρίσκεται η κουζίνα και το αποχωρητήριο. Στις πλευρές της εισόδου βρίσκονται δύο cubicula, με ανοίγματα προς την αυλή. Τα δωμάτια είναι μικρά και το tablinum δυσανάλογα μεγάλο. Σε μεταγενέστερη φάση χρονολογείται ο άνω όροφος των σπιτιών. Τα σπίτια αυτά φέρουν μία στέγη με κλίση προς το δρόμο και μια στέγη, πάνω από τα πίσω δωμάτια, με κλίση προς την πλευρά του κήπου της οικίας. Ο τύπος αυτός είναι καλά πιστοποιημένος μέσω της οικίας στην Regio I, στην insula 15, η θύρα 1 [88] (εικ.43).
Ο τέταρτος τύπος[89] (εικ.44) έχει την κύρια είσοδο του εκτός του κέντρου της πλευράς και του άξονα της οικίας. Το tablinum πλαισιώνεται από δύο cubicula, που πλαισιώνονται από δύο μεγάλες αίθουσες που χρησιμοποιούνται ως τραπεζαρία ή σαλόνι. Οι στέγες στην περίπτωση αυτή θυμίζουν την στέγη της ελληνικής παστάδας και τα όμβρια ύδατα συλλέγονται στο impluvium της αυλής που έφερε δεξαμενή στη μια πλευρά. Στο πίσω μέρος της οικίας υπήρχε κήπος. Η Regio I, insula 20, θύρα 4 [90] (εικ.45) είναι το καλύτερα διατηρημένο παράδειγμα του τύπου και φέρει άφθονη διακόσμηση του Πρώτου Στυλ που ανήκει στην πρώτη φάση του κτιρίου.
Το αίθριο και η διαχείριση του νερού
Σημαντικό θέμα αποτελεί η χρήση και η διαχείριση του νερού σε σχέση με την εμφάνιση και την χρήση του atrium αλλά και ο ρόλος του atrium σε σχέση με τον φωτισμό των δωματίων της οικίας.
Η Trere θεωρεί ότι το νερό παίζει βασικό ρόλο στον σχεδιασμό μιας οικίας και είναι αυτό που επηρεάζει και την μορφή της. Πριν τα αυτοκρατορικά χρόνια το νερό μέσω του compluvium και ενός συστήματος με αγωγούς συγκεντρώνονταν στη δεξαμενή για μελλοντική χρήση. Σημαντικό ρόλο κατά την Trete παίζει το impluvium. Αρχικά θεωρείται ότι υπήρχε μόνο το compluvium στο χώρο του atrium όπως και ένα σύστημα αγωγών για την συγκέντρωση των νερών ενώ αργότερα προστέθηκε και το impluvium[91]. Στο atrium υπήρχε ένα πολύπλοκο σύστημα διοχέτευσης του νερού που συγκεντρώνονταν στην υπόγεια δεξαμενή μέσω του ανοίγματος της οροφής. Το καλύτερο παράδειγμα αποτελεί το αποστραγγιστικό σύστημα της οικίας Casa delle Forme di Creta (εικ.46) στην Πομπηία (VII.4.62)[92].
Ανάμεσα στο φυσικό έδαφος και το δάπεδο των αυτοκρατορικών χρόνων ο Mauri θεωρεί ότι υπήρχε ένα signinum δάπεδο που διακόπτεται από τα κανάλια του αποστραγγιστικού δικτύου που υπήρχε στο atrium της οικίας, όπως στην Casa del Gallo (εικ.47). Στην τελική φάση της οικία αυτής υπάρχει atrium με impluvium και δίκτυο αγωγών που βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο[93]. Αυτό το στοιχείο το συναντάμε και σε άλλες οικίες όπως του Γανυμήδη (εικ.48)[94]. Σε άλλο παράδειγμα στη Casa Fiori οι αγωγοί αυτοί βρέθηκαν κάτω από το πρώτο signinum της οικίας που χρονολογείται στα ελληνιστικά χρόνια[95].
Όλα αυτά τα στοιχεία προκαλούν περισσότερο σύγχυση παρά δίνουν λύσεις. Ωστόσο, μπορούν να μας βοηθήσουν σε σχέση με την οικία με atrium και την μορφή της στέγης που υπήρχε στον χώρο του atrium καθώς δίνουν την εικόνα της ανοιχτής στέγης με τις επιφάνειες της να έχουν κλίση προς το εσωτερικό της οικίας και στις άκρες να φέρουν γείσο για τη διοχέτευση του νερού της βροχής προς τη δεξαμενή[96].
Διαπιστώνουμε λοιπόν, ότι το νερό παίζει σημαντικό ρόλο επηρεάζοντας την μορφή και τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της ρωμαϊκής οικίας.
Η προέλευση και η χρονολόγηση της Ρωμαϊκής κατοικίας με atrium
Οι Evans, Richardson και Trete θεωρούν ότι ο τύπος της οικίας αυτής κατάγεται από το απλό αγροτικό σπίτι με αστέγαστη αυλή[97]. Ο Maiuri υποθέτει ότι το σπίτι με atrium κατάγεται από την αγροτική κατοικία με αστέγαστη αυλή και υποθέτει ότι το compluvium αποτελεί μακρόχρονο στοιχείο της Ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής[98]. Αν και οι υποθέσεις αυτές φαίνονται ικανοποιητικές, η εικόνα που έχουμε με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα είναι διαφορετική. O Wallace-Hadrill αναφέρει ότι στη Απουλία και την Λουκανία στις οικίες του 8ου-3ου αι. π.Χ. υπάρχει ποικιλία ως προς τους τύπους οικιών ενώ ανιχνεύονται διάφορες επιρροές από εξωτερικούς παράγοντες [99] όπως π.χ. από τον ελληνικό κόσμο. Διαπιστώνει ότι σε πρώτη φάση τα δωμάτια ανοίγονται προς μία αυλή όπως τα ελληνικά σπίτια. Στην δεύτερη φάση η αυλή αποκτά σχήμα Τ με την προσθήκη δωματίων στις πλευρές της όπως το Σπίτι του Λόφου στη Δήλο. Τελικά, παίρνει την μορφή της τυπικής οικίας με atrium όπως την γνωρίζουμε από τα παραδείγματα που αναφέραμε.
Γενικά, νέα αρχαιολογικά ευρήματα για τις οικίες των Αρχαϊκών Χρόνων μας πληροφορούν ότι η οικία με atrium, impluvium και compluvium με στηρίγματα είναι γνωστή στην Ετρουρία ήδη από τον 6ο αι. π.Χ.[100]. Από τις Fraegellae ο τύπος με atrium, με πρώιμης μορφής impluvium και με signinum δάπεδο είναι γνωστός από τον 4ο-3ο αι. π.Χ.[101]. Στη Ρώμη συναντάμε αυτά τα στοιχεία σε οικίες του 6ου αι. π.Χ.[102]. Επιπλέον, ο τύπος της οικίας με atrium είναι παρόν στις πρώιμες Ρωμαϊκές αποικίες των περιοχών του Λατίου και της Ετρουρίας όπως την Cosa, ενώ στην Πομπηία[103] ήδη από τον 2ο π.Χ. αι..
Τα κοινά στοιχεία σε όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι ο μεγάλος ανοιχτός χώρος στον άξονα της οικίας που συνορεύει με τα alae, το cubiculum και το triclinium. Στον χώρο του atrium πραγματοποιείται η salutatio που αποτελεί και μέσο προβολής του Πάτρωνα της οικίας. Η salutatio ήταν ο παραδοσιακός τυπικός πρωινός χαιρετισμός[104] και πραγματοποιούνταν κάθε πρωί στα σπίτια των Πατρώνων. Ίσως η salutatio να μπορεί να συσχετιστεί και με τον περσικό κόσμο και τις τιμές προς τον Μέγα Βασιλιά κατά την παρουσίαση μπροστά του.[105]
Η κοινωνική ιεραρχία της Ρωμαϊκής κοινωνίας ενισχύεται καθημερινά μέσω της χαρακτηριστικής ρωμαϊκής salutatio. Οι άνδρες των χαμηλότερων κοινωνικών τάξεων παρουσιάζονταν στις κατοικίες των Πατρώνων. Οι στίχοι στο Martial (Epig.10.70, 74,82) δείχνουν ότι η πρωινή προσέλευση στο σπίτι του Πάτρωνα ήταν το μέσω που φανερώνει τη κοινωνική προέλευση του καλεσμένου. Η salutatio όμως αποτελούσε και μέσο προβολή του Πάτρωνα και μέρος του Δημόσιου βίου[106]. Αυτή, επίσης, έδινε την δυνατότητα πελατειακών σχέσεων όχι μόνο εμπορικής μορφής. Το ρωμαϊκό σπίτι που αποτελούσε σημαντικό επίκεντρο της δημόσιας ζωής[107]. Αυτό μας οδηγεί στον διαχωρισμό των δωματίων της οικίας σε «ιδιωτικού» και «δημόσιου» χαρακτήρα χώρους. «Δημόσιο» χαρακτήρα είχαν τα: atrium, vestibula, tablina ενώ τα cubicula και οι άλλοι χώροι της οικίας είχαν περισσότερο «ιδιωτικό» χαρακτήρα[108]. Διαπιστώνουμε λοιπόν, ότι υπάρχει μια ιερή σχέση ανάμεσα στους ανοιχτούς και κλειστούς χώρους της οικίας, με τα κλειστά δωμάτια να προορίζονται μόνο για τα μέλη της οικογένειας ενώ στα ανοιχτά δωμάτια δίνονταν πρόσβαση και στους επισκέπτες της οικίας.
Σε ότι αφορά τον τύπο της οικίας με ανοιχτή αυλή ίσως βρίσκεται σε χρήση ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. άποψη που στηρίζεται στα αρχαιολογικά δεδομένα πόλεων της Ετρουρίας όπως το Mazzabotto και της Ακουαρόσσα της Ιταλίας. Στις οικίες αυτές υπάρχουν τρία δωμάτια που βρίσκονταν το ένα δίπλα στο άλλο και μπροστά φέρουν προθάλαμος. Η είσοδος του προθαλάμου βρίσκεται στον άξονα του κεντρικού δωματίου της οικίας[109].
Ο Patroni[110] θεωρούσε ότι η οικία με atrium είναι καθαρά Ετρουσκικό φαινόμενο και πιστεύει ότι σχετίζεται περισσότερο με την ύπαιθρο παρά με τις πόλεις. Ωστόσο, νέα δεδομένα από την ανασκαφή του Mansuelli[111] μας δίνουν μια διαφορετική εικόνα. Βασικά στοιχεία είναι πρώτον, η κεντρική αυλή που πλαισιώνεται από ανοιχτούς και κλειστούς χώρους-δωμάτια που μας θυμίζουν την διάταξη των χώρων tablinium, alae της οικίας με atrium. Η παρουσία αγωγών φανερώνει την ύπαρξη μιας αστέγαστης αυλής. Δεύτερον, η μορφή των οικιών αυτών δείχνει ότι δεν υπάρχει σχέση ανάμεσα στις οικίες της Πομπηίας και του Mazzabotto (εικ.49) καθώς δεν υπάρχουν κοινά στοιχεία. Αντιθέτως, ο De Albertiis τονίζει τις ομοιότητες ανάμεσα στις οικίες της Πομπηίας και του Mazzabotto, αν και απουσιάζει από τις δεύτερες πάντα το impluvium στο χώρο της αυλής[112].
Οι μελετητές σήμερα θεωρούν ότι οι οικίες στο Mazzabotto φέρουν στέγη με compluvium στην αυλή και ότι το ρωμαϊκό σπίτι προέρχεται από το ετρουσκικό[113]. Από την άλλη, ο Sewell αφού αποδεικνύει τις ομοιότητες ανάμεσα στην οικία με atrium και σε εκείνη με προστάδα (εικ.50), κάτι που φανερώνει ότι οι ελληνικές κατοικίες αποτελούν πρότυπο για τις οικίες με atrium, θεωρεί ότι η οικία με atrium επιδεικνύει τόσο ετρουσκικά όσο και ελληνικά στοιχεία που οφείλονται στο γεγονός ότι αυτός ο τύπος σπιτιού είναι προϊόν σκόπιμου συγκερασμού των δύο[114].
Αυτό προϋποθέτει ότι το σχέδιο της οικίας με atrium δημιουργήθηκε και εφαρμόστηκε σε κάποια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Χωρίς να μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια την χρονική στιγμή αυτής της αλλαγής μπορούμε να πούμε ότι στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. έχουμε δύο σημαντικές εξελίξεις. Πρώτον, ο τύπος της οικίας με προστάδα υιοθετήθηκε για τα σπίτια της κατώτερης τάξης ενώ αποκρυσταλλώθηκε η οικία με atrium. Οι αρχαϊκές ιδιομορφίες της οικίας με atrium πιθανόν οφείλονται στις δραστηριότητες για τις οποίες προορίζονταν. Ο τύπος οικίας με atrium εμφανίζεται και συνυπάρχει με τις οικίες με προστάδα στις ίδιες περιοχές και πόλεις, με διαφορά απλώς ότι προορίζονταν για τα μέλη της μεσαίας και ίσως αρχικά και της ανώτερης κοινωνικής τάξης του ρωμαϊκού κόσμου[115].
Συμπεράσματα και σκέψεις για τις ρωμαϊκές κατοικίες
«Το atrium με compluvium στην στέγη και με impluvium στο χώρο της αυλής, δεν αποτελεί την μοναδική και την συνηθέστερη λύση για την διαμόρφωση της αυλής μιας μικρής κατοικίας. Από την άλλη φανερώνεται μέσω της έρευνας, ότι τα περισσότερα από αυτά τα σπίτια επεκτάθηκαν γύρω στα τέλη 3ου με αρχές 2ου αι. π.Χ.. Διακρίνουμε την ύπαρξη τεσσάρων (εικ.37) διαφορετικών τύπων[116]. Πάντα υπάρχει μια ανοιχτή αυλή, τα δωμάτια διατάσσονταν στη μια πλευρά του μεσαίου επιμήκη άξονα, ενώ στον τέταρτο τύπο έγινε προσπάθεια να αντιμετωπιστεί η στενότητα των σπιτιών μέσω της μετατόπιση της εξώθυρας από το κέντρο της πρόσοψης και την εγκατάσταση της αυλής και των καθιστικών δωματίων σε αντικριστές πλευρές. Μόνο στα σπίτια αυτού του τύπου φαίνεται ότι δοκιμάστηκε η λύση μιας επικλινούς στέγης στραμμένης προς την αυλή, ώστε να διευκολυνθεί η συλλογή των ομβρίων υδάτων. Πάνω από το impluvium βρίσκεται το άνοιγμα της στέγης, ενώ κοντά σε αυτό βρίσκεται το πήλινο προστομιαίο της υπόγειας δεξαμενής. Στην οικία με συστοιχία συναντάμε για πρώτη φορά μαζί μεγάλες και μικρές αίθουσες συμποσίων, μιας ομάδας χώρων, η παρουσία της οποίας εντοπίζεται έως και στα σπίτια της ύστερη περίοδο της Πομπηίας[117]».
Οι οικίες με συστοιχία που εξετάσαμε παραπάνω είναι αρκετά απλές και λιτές. Η έκταση του μπροστινού μέρος είναι σχεδόν ίση με τον κήπο, ενώ ο στεγασμένος χώρος και ο αστέγαστος βρίσκονται σε αναλογία περίπου 60:40[118]. Ο στεγασμένος χώρος, λοιπόν, δεν ήταν πολύ μεγάλος. Από κατασκευαστική άποψη, οι δομές δεν απαιτούν ιδιαίτερη δεξιοτεχνία καθώς τα υλικά κατασκευής ήταν ομοιογενή σε μεμονωμένες κατοικίες ή σε ομάδες σπιτιών κάτι που μας δείχνει ότι οι οικίες αυτές κατασκευάστηκαν όλες μαζί. Αν και υπάρχουν και διαφοροποιήσεις ως προς την τοιχοποιία και τα υλικά δομής.
Σε ότι αφορά την μορφή και την κλίση των στεγών, αυτές επέτρεπαν τη συλλογή των όμβριων υδάτων, στη δεξαμενή. Η διακόσμηση ανήκει συνήθως στο 1ο Πομπιανό Στυλ ενώ συχνά τα δάπεδα του atrium είναι διακοσμημένα cocciopesto (εικ.51) αν και θεωρείτε ότι ανήκουν στη δεύτερη φάση. Κατά την πρόταση του Hoffmann τα σπίτια είναι μικρά με δύο ορόφους και σχεδόν με πλήρης στέγη, που ίσως να ισχύει μόνο για τα μεταγενέστερα στάδια των σπιτιών[119].
Η ταυτόχρονη ύπαρξη πολλών δεκάδων οικοδομικών τετραγώνων με μέτριες διαστάσεις θεωρείται αποτέλεσμα μιας εισροής νέων πληθυσμών που πιθανόν να ανήκαν στα χαμηλά κοινωνικά στρώματα, εξαιτίας των οποίων υπήρξε ένα προγραμματισμένο σύστημα αστικοποίησης των υπόλοιπων άχτιστων οικοπέδων. Πιθανότατα μέσα στο διάστημα λίγων ετών μετά από την διανομή των οικοπέδων που χορηγήθηκαν με βάση την κοινωνική τάξη που άνηκαν οι κάτοικοι της πόλης το οποίο κατανοούμε με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα της Cosa. Οι μικρές αποκλίσεις πιθανόν οφείλονται στην μορφολογία του εδάφους της οικοδομικής νησίδας.
Όλα αυτά μας οδηγούν στην υπόθεση, πως η υποδιαίρεση των νησίδων πραγματοποιήθηκε σε απάντηση κάποιου έκτακτου γεγονότος, όπως είναι ο ερχομός στην πόλη πολλών οικογενειών που κατάγονται από αλλού. Το πιο κατάλληλο πλαίσιο είναι η εποχή του Δεύτερου Καρχηδονιακού Πολέμου, περίοδος που δημιούργησε την ανάγκη για νέους οικισμούς για τους πρόσφυγες[120]. Αυτός ο τύπος οικίας άρχισε στο τέλος του 3ου αι. π.Χ. και ουσιαστικά ολοκληρώθηκε στο πρώτο τρίτο του 2ου αι. π.Χ. με την κατάληψη του συνόλου σχεδόν του ελεύθερου χώρου εντός των τειχών της πόλης της Πομπηίας.
Ωστόσο, η νέα εικόνα που προκύπτει από τα αρχαιολογικά δεδομένα και την αρχιτεκτονική μορφή της πόλης είναι ότι υπήρξε μια ομαλή απορρόφηση σημαντικού πρόσθετου πληθυσμού μικρών ιδιοκτητών. Αυτό προκύπτει από την εντυπωσιακή ζωτικότητα στις επόμενες γενιές, κάτι που αποδεικνύεται από τις πολυάριθμες τροποποιήσεις στην μορφή και την κάτοψη των οικιών. Από αυτά φανερώνεται μια μεταμόρφωση του αστικού ιστού της Πομπηίας και η αιτία της ανάπτυξής της στους επόμενους αιώνες.
Τα τελευταία χρόνια ο Wallace- Hadrill έχει προσφέρει μια πειστική περιγραφή της κοινωνικής δομής των ρωμαϊκών κατοικιών, που αποδεικνύουν σε πιο βαθμό το σύνολο του χώρου είχε οριστεί για να παρουσιάσει την ταυτότητα και την ιδιότητα του ιδιοκτήτη στην κοινωνία του[121]. Υπάρχει λοιπόν μια κοινωνική λειτουργία του σπιτιού που προσδιορίζεται τόσο από την διαρρύθμιση των χώρων όσο και από την επιλογή των διακοσμητικών στοιχείων.
Η εικόνα των πελατών σε αναμονή στο atrium κάθε πρωί ήταν που χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους συγγραφείς για να φανερώσει την κοινωνική θέση του Πάτρωνα[122]. Τους πιο σημαντικούς επισκέπτες τους δέχονταν στα μικρά δωμάτια στο εσωτερικό του σπιτιού και χρησίμευαν και ως υπνοδωμάτια. Οι φίλοι λάμβαναν μέρος στο δείπνο που γινόταν στο χώρο της τραπεζαρίας που ίσως βρίσκονταν στο χώρο του περιστυλίου. Έτσι, δημιουργήθηκε μια κοινωνική ιεραρχία που αντιστοιχεί στους χώρους της οικίας σε ότι αφορά την δυνατότητα μεγαλύτερης πρόσβασης στα εσωτερικά τμήματα του σπιτιού.
Με βάση την μελέτη των B.Hillier k J.Hanson την οποία ο M.Grahame εφάρμοσε στην μελέτη του για την οικία της Πομπηίας, μπορούμε να κατανοήσουμε ότι στις οικίες με atrium υπάρχουν διάφοροι χώροι κλειστοί και ανοιχτοί που βρίσκονται γύρω από το atrium που δίνει πρόσβαση σε αυτούς. Θεωρείται λοιπόν ότι όλα τα μέλει της οικογένειας δύναται να εισέλθουν στα ανοιχτά δωμάτια της οικίας. Αντιθέτως στα κλειστά δωμάτια ελέγχεται η πρόσβαση. Έτσι κατανοούμε ότι όλοι έχουν την δυνατότητα πρόσβασης στους χώρους της οικίας ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη (ελεύθερος/δούλος) και το γένος του ατόμου. Με την προσθήκη του περιστυλίου αλλάζουν οι χρήσεις κάποιον χώρων και προστίθενται νέοι χώροι με νέες λειτουργίες και χρήσεις. Έτσι στην οικία με το περιστύλιο οι συγκεντρώσεις των επίσημων καλεσμένων και φίλων γίνονταν στους χώρους που ανοίγονταν γύρω από αυτό, ενώ ο χώρος του atrium το atrium έγινε περισσότερο χώρος εμπορικών συναλλαγών και των τελετουργιών του Πάτρωνα[123]. Τα γύρω δωμάτια έχουν περισσότερο ιδιωτικό χαρακτήρα. Μάλιστα στους ιδιωτικούς χώρους της οικία εμποδίζεται και η πρόσβαση (κλειστοί χώροι ) σε σύγκριση με τους περισσότερο δημόσιους (ανοιχτοί χώροι) χώρους της οικίας[124].
Με τις αλλαγές αυτές προκύπτουν και αλλαγές στην χρήση των χώρων ανάλογα με την κοινωνική προέλευση του κάθε ατόμου. Ενώ πραγματοποιούνται αλλαγές και στο επίπεδο της οικογένειας και στις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας που είναι αποτέλεσμα του διαλόγου ανάμεσα στους διάφορους χώρους της οικίας και στα πρακτικά θέματα που υπάρχουν[125].
Κοντολογίς, παρατηρούμε ότι υπήρχε μια κοινωνική ιεραρχία που αντιστοιχεί στους χώρους της οικίας σε ότι αφορά την δυνατότητα μεγαλύτερης πρόσβασης στα εσωτερικά τμήματα του σπιτιού. Σήμερα αυτό γίνεται κατανοητό σε εμάς μέσα από την αρχιτεκτονική μορφή του σπιτιού, την διάθρωση των χώρων και την διακόσμηση των δωματίων. Αυτά μας δίνουν την δυνατότητα μαζί με τα ανασκαφικά δεδομένα και τις γραπτές πηγές να υποθέσουμε και να ανασυνθέσουμε τις ακριβείς χρήσεις των χώρων της ρωμαϊκής οικίας.
Κατά τα τελευταία χρόνια έχει αποδειχθεί ότι οι αρχιτέκτονες επιδίωκαν σκόπιμα κατά το σχεδιασμό των περιστυλίων στα σπίτια της Πομπηίας του 1ου αι. π.Χ. να εξασφαλίσουν ότι ο φιλοξενούμενος θα λάμβανε την πιο ολοκληρωμένη εικόνα της κατοικίας, ως προς το μέγεθος και την δαπάνη του ιδιοκτήτη. Για να επιτύχουν αυτό τοποθετούσαν τα πιο εντυπωσιακά δωμάτια της υποδοχής γύρω από την περίστυλη αυλή, ώστε οι επισκέπτες να βλέπουν τους χώρους αυτούς[126]. Ο αριθμός των αιθουσών υποδοχής μας βοηθά να αντιληφτούμε την κοινωνική τάξη του ιδιοκτήτη της οικίας. Ένας πλούσιος ιδιοκτήτης σπιτιού θα μπορούσε να επιλέξει μεταξύ διαφόρων ρυθμίσεων για την υποδοχή επισκεπτών, ανάλογα με τον τύπο και τον αριθμό τους, καθώς και για την ώρα της ημέρας ή την εποχή του έτους κάτι που φανέρωνε την κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη αλλά και του επισκέπτη. Η διακόσμηση (εικ.21,52) σε συνδυασμό με την αρχιτεκτονική και την εσωτερική σχεδίαση της οικίας, φανερώνουν την κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη. Αν και η διακόσμηση είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής θέσης του ιδιοκτήτη[127].
Φυσικά, τα παραπάνω ισχύουν μόνο για τα σπίτια των πλουσίων. Για να προβάλλονται μέσα στην κοινωνία και να έχουν δυνατότητες άσκησης επιρροής στην εξουσία αλλά και στους άλλους τομείς όπως την τοπική οικονομία (Βιτρούβιος VI.5)[128]. Ο ανταγωνισμός αυτός, οδήγησε στην επικράτηση κάποιον προτύπων για την μορφή της οικίας. Ωστόσο, η δημιουργία της οικίας και η διακόσμηση της παραμένουν σημαντικοί παράγοντες και δεν ήταν φαινόμενο μόνο της Ρώμης. Σε ελληνικές πόλεις της κλασικής εποχής τα σπίτια των πλουσίων ήταν πιο περίτεχνα κατασκευασμένα και καλύτερα επιπλωμένα. Στα σπίτια της ελληνιστικής εποχής στη Δήλο και αλλού, υπάρχει ένας ξεχωριστό χώρο συμποσίων με αίθουσες υποδοχής, αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες, ψηφιδωτά δάπεδα και τοίχους με κονιάματα (εικ.21,27-29,51-52). Το διακοσμητικό ύφος των αντίστοιχων περιοχών στα ρωμαϊκά σπίτια εμπνέεται από τα ελληνιστικά σπίτια, σύντομα όμως απέκτησε νέα διάσταση μέσα στην ιδιαίτερα ανταγωνιστική περίοδο του τέλους της εποχής της Δημοκρατίας[129].
Από τον 2ο αι. π.Χ. και μετά λόγου της προσθήκης νέων στοιχείων στην αρχιτεκτονική μορφή της ρωμαϊκής οικίας με την υιοθέτηση και την ένταξη του περιστυλίου. Με την προσθήκη του περιστυλίου αναπροσαρμόζονται τα δωμάτια της οικίας μεταξύ του atrium και του περιστυλίου. Το tablinum μετατρέπεται σε ένα μεγάλο παράθυρο προς τον χώρο του περιστυλίου ενώ ένας διάδρομος (andron) δίνει πρόσβαση από το atrium στο περιστύλιο και το αντίστροφο. Τα δωμάτια είτε βρίσκονται γύρω από το atrium είτε ανοίγονται γύρω από το περιστύλιο. Δεν πραγματοποιείτε όμως αυτή η αλλαγή σε όλες τις οικίες, όπως μας δείχνει η οικία του Σκελετού στη Cosa που δεν υπάρχει περιστύλιο[130]. Η νέα εξέλιξη στο ρωμαϊκό σπίτι είναι αποτέλεσμα της επιρροής του ελληνικού κόσμου όπως φανερώνει η υιοθέτηση του περιστυλίου.
Σε ότι αφορά την μορφή του atrium, στα πρώιμα σπίτια με atrium υπήρχε μόνο ένα στενό άνοιγμα στην στέγη που λειτουργούσε ως καμινάδα αλλά και ως φωταγωγός της οικίας. Το atrium αυτού του τύπου ονομάζεται atrium testibulatum (εικ.17) και το συναντάμε στην Casa del Chirurgo. Σε μεταγενέστερη φάση όμως προωθήθηκε ο τύπος atrium που στην στέγη της αυλής έφερε άνοιγμα (εικ.18) ενώ ακριβώς κάτω από αυτό βρίσκονταν το impluvium για την συγκέντρωση του νερού της βροχής με την υπόγεια δεξαμενή.
Ωστόσο, παραμένει ανοιχτό το ζήτημα της προέλευσης της οικίας με atrium αν και όπως αναφέραμε παραπάνω, οι μελετητές σήμερα θεωρούν ότι το ρωμαϊκό σπίτι προέρχεται από το ετρουσκικό σπίτι και επιπλέον ότι βασίζεται σε μια μακροχρόνια Ιταλική παράδοση. Ο Sewell παρατηρεί τις ομοιότητες ανάμεσα στις ρωμαϊκές οικίες με atrium και στις ελληνικές κατοικίες με προστάδα συμπεραίνοντας πως η ομοιότητα τους οφείλεται σε έναν σκόπιμο συγκερασμό των στοιχείων των δύο διαφορετικών αρχιτεκτονικών παραδόσεων. Όμως διαπιστώνεται ότι οι οικίες με συστοιχία έχουν πολλές περισσότερες ομοιότητες με την ελληνική κατοικία παρά η ελληνική οικία με την οικία με atrium. Από αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η οικία με atrium αποτελεί ένα τοπικό ιταλικό φαινόμενο της ιταλικής αρχιτεκτονικής παράδοσης.
Συντομογραφίες Βιβλιογραφίας
AJA American Journal of Archaeology
Archaology Archaology. A magazine dealing with the Antiquity of the world
Ercolano Ercolano1738-1988. 250 anni di ricerca archeologica
JRA Journal of Roman Archaeology
Ostraka Ostraka. Rivista di antichita
RomMitt Romischen Mittellungen
Βιβλιογραφία
Βασική Βιβλιογραφία
Adam 1999 J. R. Adam, Roman Building, materials and techniques (Rutledge 1999)
Blank 2004 H. Blank, Εισαγωγή στην Ιδιωτική ζωή των αρχαίων Ελλήνωνκαι Ρωμαίων (Αθήνα 2007) μτφρ.
Nappo 1997 S. C. Nappo, « Urban transformation at Pompeii in the later 3rd and early 2nd c. B.C. » στο LAURENCE / A. WALLACE –Hadrill , Domestic Space in the Roman World: Pompeii and Beyond, Journal of Roman Archaeology Supplementary Series 22, Portsmouth RI 1997, 91-120.
Richardson 1988 L. Richardson, Pompeii, an architectural history (Baltimore 1988)
Sewell 2010 J. Sewell, «Το αρχαίο ελληνικό σπίτι και η προσαρμογή του από τους Ρωμαίους», Αρχαιολογία 114, Μάρτιος 2010, 38-49.
Wallace-Hadrill A. Wallace- Hadrill, «Rethinking the Roman atrium house» στο 1997 LAURENCE / A. WALLACE-Hadrill , Domestic Space in the Roman World: Pompeii and Beyond, Journal of Roman Archaeology Supplementary Series 22, Portsmouth RI 1997, 219-240.
Συμπληρωματική βιβλιογραφία
Bruno 1970 V. J. Bruno, «A town house at Cosa», Archaology 23, 1970, 232-241.
Βιτρούβιος 1996 Βιτρούβιος, Vidtuvii de Architectura- Βιτρουβίου περί Αρχιτεκτονικής VI-X(Αθήνα 1996) μτφρ
Coarelli 1994 F. Coarelli, «Die fregi da Pregellae un dommento stonico della prima Guerra siriaca?», Ostraka 3, 1994, 93-108.
Coulston/Dodge J.Coulston and H.Dodge, Ancient Rome: The archaeology of 2000 the Eternal City, Oxford, 2000
Dickmann 1999 J-A. Dickmann, Domus frequentata, Anspruchsvolles Wohnen im pompejanischen Stadthaus, Munchen 1999
Eschebach 1982 H. Eschebach, «Die Casa di Ganimede in Pompeji, VII 13,4. Ausgrabung und Baugeschichte», RomMitt 89, 1982, 229-313.
Flower 1996 H. I. Flower, Ancestor masks and aristocratic power in Roman Culture (Oxford 1996)
Hoepfner/Schwandner 1994 W. Hoepfner/ E.L. Schwandner, Haus und Stand im Klassischen Griechenland, Neubearbeitung,Wohnen in der Klassischen Polis 1, Μόναχο 1994
Hoepfner 2005 W. Hoefner, Ιστορία της κατοικίας, 5000π.Χ. -500μ.Χ. Προϊστορία, Πρώιμη ιστορία, Αρχαιότητα (Θεσσαλονίκη 2005) μτφρ.
Laidlaw/Parker 1971 R. Laidlaw και K. Packer, “Excavations in the House of Sallust in Pompeii,” AJA 75, 1971, 106-107.
Mansuelli 1963 G. A. Mansuelli, «La casa etrusca di Marzabotto. Costatazioni nei nuovi scavi», RomMitt 70, 1963, 44-62
McKay 1975 A. McKay, Houses, villas and palaces in the Roman world (London 1975)
Nappo 1993 S. C. Nappo, «Pompeii: la casa Regio I, ins.20, n.4 nelle sue fasi. Considerazioni e proplemi», στο Ercolano 1738-1988. 250 anni di ricerca archeologica, Roma 1993, 667- 76.
Pesando/ Guidobaldi 2006 F. Pesando – M. P. Guidobaldi, Gli ozidi egco le residenze di lusso a Pompeied Ercolano, (Roma 2006)
Ramage-Ramage 2000 Ν. Η. Ramage –Α. Ramage, Ρωμαϊκή Τέχνη, (Θεσσαλονίκη 2000) μτφρ.
Sittl 1970 C. Sittl, Die gabargen der Griechen und Romer (New York 1970).
Trere 1993 C. C. Trere, «Del concettto di spazio da cortile coperto ad atrio toscanico», στο Ercolano 1738-1988. 250 anni di ricerca archeologica, Roma 1993, 543-550.
Wallace-Hadrill 1989 A. Wallace-Hadrill, Patronage in Ancient Society, 1989 (Routledge1989)
Wallace-Hadrill 1994 A. Wallace-Hadrill, Houses and society in Pompeii and Herculaneum (Princeton,New Jersey 1994)
Zanker 1998 P. Zanker, Pompeii, public and private life (Campridge 1998)
[1] Βιτρούβιος 1996, 27-39.
[2] Sewell 2010, 38.
[3] Sewell 2010, 45.
[4] Sewell 2010, 47.
[5] Wallace- Hadrill 1997, 221.
[6] Βιτρούβιος 1996, 31.
[7] Adam 1999, 299, Blanck 2004, 63 and Zanker 1998, 37-38.
[8] Adam 1999, 300.
[9] Wallace-Hadrill 1997, 220.
[10] Adam, p. 300.
[11] Blanck 2004, 64. και Βιτρούβιος 1996, 27-29.
[12] Βιτρούβιος 1996, 33-34.
[13] Βιτρούβιος 1996, 35.
[14] Βιτρούβιος 1996, 37-39.
[15] Adam 1999, 292
[16] Flower 1996, 200-201
[17] Adam 1999, 292
[18] Adam 1999, 292
[19] Ramange-Ramange 2000, 62.
[20] Blanck 2004, 65 και Adam 1999, 320-322.
[21] Adam 1999, 296.
[22] Adam 1999, 310.
[23] Adam 1999, 296.
[24] Adam 1999, 297-298.
[25] Wallace-Hadrill 1997, 219.
[26] Wallace-Hadrill 1997, 220. και Adam 1999, 301.
[27] Adam 1999, 301
[28] Adam 1999,301.
[29] Wallace-Hadrill 1997,220. και Adam 1999, 301.
[30] Adam 1999, 301
[31] Wallace-Hadrill 1997,220.
[32] Adam 1999, 301.
[33] Wallace-Hadrill 1997,222-23.
[34] Adam 1999, 301.
[35] Wallace-Hadrill 1997,222
[36] Adam 1999, 301-4. και Wallace-Hadrill 1994, 143-174.
[37] Wallace-Hadrill 1994, 6, 158. για την εσωτερική διακόσμηση των σπιτιών Πρβλ. ίδιου 1994, 23-37,
143-174.
[38] Adam 1999, 304.
[39] Blanck 204, 65-66.
[40] Adam 1999, 306.
[41] Adam 1999, 307.
[42] Adam 1999, 307.και Blanck 2004, 66.
[43] Blanck 2004, 66.
[44] Adam 1999, 309 και Blanck 2004, 66
[45] Adam 1999, 310, Richardson 1988, 168-170, 394 και Zanker 1998, 39.
[46] Adam 1999,310-311.
[47] Blanck 2004, 66-67 και Adam 1999, 311-312.
[48] Adam 1999, 312.
[49] Zanker 1998, 57.
[50] Sewell 2010, 47-48.
[51] Wallace-Hadrill 1994, 86, 158-159
[52]Wallace-Hadrill 1994, 87.
[53] Wallace-Hadrill 1997, 222-23.
[54] Wallace-Hadrill 1997, 223
[55] Wallace-Hadrill 1997, 223-224.
[56] Wallace-Hadrill 1997, 224.
[57] Wallace-Hadrill 1997, 224.
[58] Wallace-Hadrill 1997, 224.
[59] McKay 1975, 17.
[60] Wallace-Hadrill 1997, 225.
[61] Wallace-Hadrill 1997, 226.
[62] Wallace-Hadrill 1997, 226.
[63] Wallace-Hadrill, 226. και Εschebach 1982, 229-313, 258-63, 306-7.
[64] Laidlaw/ Packer 1971, 107.
[65] Wallace-Hadrill 1997, 227.
[66] Bruno 1970, 233. και Zanker 1998, 60.
[67] Wallace-Hadrill 1997, 227.
[68] Bruno, 1970, 232-41.
[69] Sewell 2010, 45.
[70] McKay 1975, 60-63.
[71] Bruno 1970, 235-40.
[72] Bruno 1970, 240.
[73] Wallace-Hadrill 1997, 228.
[74] Bruno 1970, 240-41.
[75] Coarelli 1994, 93-108.
[76] Sewell 2010, 47.
[77] Hoepfner 2005, 659.
[78] Nappo 1997, 99.
[79] Nappo 1997, ,99.
[80] Hoepfner 2005, 659.
[81] Nappo 1997, 99 και Hoepfner 2005, 659
[82] Nappo 1997, 100-101.
[83] Nappo 1997, 101.
[84] Nappo 1997, 103-105.
[85] Nappo 1997, 105.
[86] Nappo 1997, 105-107.
[87] Nappo 1997, 107-109.
[88] Nappo 1997, 109-111.
[89] Nappo 1997, 113.
[90] Nappo 1997, 113-115. και του ίδιου 1993, 667-676.
[91] Wallace-Hadrill 1997, 231-2.
[92] Wallace-Hadrill 1997, 232-3.
[93] Wallace-Hadrill 1997, 233.
[94] Wallace-Hadrill 1997, 233. και Eschebach 1982, 229-313.
[95] Wallace-Hadrill 1997, 233.
[96] Wallace-Hadrill 1997, 233.
[97] Wallace-Hadrill 1997, 236.και Richardson, 382- 391.
[98] Wallace-Hadrill 1997, 236.
[99] Wallace-Hadrill 1997, 237.
[100] Wallace-Hadrill 1997, 237.
[101] Wallace-Hadrill 1997, 237
[102] Wallace-Hadrill 1997, 237
[103] Wallace-Hadrill 1997, 237.
[104] Wallace-Hadrill 1994, 12.
[105] Sittl 1970, 78-79
[106] Wallace-Hadrill 1989, p. 209-10.
[107] Wallace-Hadrill 1994, 12.
[108] Wallace-Hadrill 1994, 10-11.
[109] Blanck 2004, 76 και McKay 1975, 19-21.
[110]Wallace-Hadrill 1997, 234.
[111] Wallace-Hadrill 1997, 234. και Mansuelli 1963, 44-62 και McKay, 21-22.
[112] Wallace-Hadrill 1997, 234.
[113] Wallace-Hadrill 1997, 234.
[114] Sewell 2010, 46-48.
[115] Sewell 2010, 48-49 και Flower 1996, 189.
[116] Hoepfner 2005, 659.
[117] Hoepfner 2005, 660.
[118] Nappo 1997, 117.
[119] Nappo 1997, 118.
[120] Nappo 1997, 120.
[121]Zanker 1998, 12.
[122] Zanker 1998, 12-13.
[123] Wallace-Hadrill 1997, 238-239
[124] Wallace-Hadrill 1997, 239
[125] Wallace-Hadrill 1997, 240.
[126] Zanker 1998, 13-14.
[127] Wallace-Hadrill 1994, 158.
[128] Βιτρούβιος 1996, 37-39.
[129] Zanker 1998, 14.
[130] Wallace-Hadrill 1997, 235-236.
Παράτημα σχεδίων και εικόνων
Εικόνες Τίτλος Πηγή
Τοπογραφικό της περιοχής του Βεζούβιου. Richardson 1988, εικ.1 σελ. 29
Τοπογραφικό της περιοχής της Cosa Bruno 1970, εικ.1, σελ. 231
Τοπογραφικό της περιοχής Ρώμης. Coulston/ Dodge 2000, εικ.2.1, σελ.17
Κάτοψη ρωμαϊκής οικίας με αίθριο και περιστύλιο. Blank 2004, εικ.8, σελ.62
Κάτοψη της Casa del Chirurgo Wallace-Hadrill 1997, εικ.1, σελ.225
Τομή και κάτοψη ρωμαϊκής οικίας με τα ονόματα των χώρων ( Villa di A.Trebivs Valens Regio III insula 11 n.1). Adam 1999, εικ.691, σελ 302
Εικ. 7: Εσωτερικό atrium προς το tablinum (Οικία Ξύλινων Παραπετασμάτων, Ηράκλειο). McKay 1975, εικ.17
Εικ. 8: Εσωτερικό atrium το προς το fauces (Οικία Ξύλινων Παραπετασμάτων, Ηράκλειο). McKay 1975, εικ.18
Compluvium Casa del Vettii, Πομπηία. Adam 1999, εικ.686, σελ.299
Atria tetrastyla Casa I, 6, 15 και I, 2, 28, Πομπηία. Adam 1999,εικ.688, 687, σελ. 300
Αtrium corinthicum, Casa del Epidius Rufus, Πομπηία. Adam 1999, εικ.689, σελ.300
Οικία με atrium displuviatum (Casa di Ganimede 2η φάση). Eschebach 1982, εικ.19, σελ.267
Οικία με atrium testudinatum (Casa di Ganimede 1η φάση). Eschebach 1982, εικ.18, σελ.266
Φωτογραφία atrium με catribulum και προστομιαίο, Οικία Ξύλινων, Παραπετασμάτων, Ηράκλειο. Adam 1999, εικ.681, σελ.297
Φωτογραφία atrium με catribulum και με ala στο βάθος, Casa del Fabbro, Πομπηία. Wallace-Hadrill 1994, εικ.7.15, σελ.165
Casa di Meleargo (VI,9,2) Μαρμάρινο catribulum. Pesando/ Guidobaldi 2006, εικ.73, σελ.128
Casa dei Vettii lararium με διακόσμηση. Wallace-Hadrill 1994, εικ.3.4, σελ.41
Τοιχογραφία Lararium με τους Lares και το Genus (Casa del Vettii). Adam 1999, εικ.682, σελ. 298
Ξύλινο παραπέτασμα στην πρόσοψη του tablinum της οικίας των Ξύλινων Παραπετασμάτων, Ηράκλειο. Adam 1999, εικ.694, σελ. 303
Κάτοψη Casa del Chirurgo, Πομπηία. Flower 1996, εικ.9, σελ.190
Αναπαράσταση εσωτερικής διαμόρφωσης ενός cubiculum, M.M.N.Y. Hoepfner 2005, σελ. 680
Παράθυρο ρωμαϊκής οικίας, Cardo IV, insula 5, Ηράκλειο. Adam 1999, εικ.699, σελ. 305
Εικ. 23: Φωτογραφία πλατφόρμας μαγειρικής εγκατάστασης οικίας VIII, 2, 30. Adam 1999, εικ.708, σελ.308.
Εικ. 24: Φωτογραφία πλατφόρμας μαγειρικής εγκατάστασης οικίας VIII, 2, 30. Adam 1999, εικ.708, σελ.308
Περιστύλιο της Casa del Vettii. McKay 1975, εικ.22
Φωτογραφία Triclinium της Casa Julia Felix. Adam 1999, εικ.712, σελ. 308
Oecus Corinthius ,Casa del Labirinto. Dickmann 1999, εικ.41, σελ 165
Oecus Aegyptios, Casa Nozze. Richardson 1988 εικ.21, σελ.157
Ψηφιδωτό Αλεξάνδρου και Δαρείου στην Casa de Faunus, Πομπηία. Pesando/ Guidobaldi 2006, εικ.27, σελ.51
Φωτογραφία κήπων ρωμαϊκών οικιών. Adam 1999, εικ. 716,718, σελ.313
Σχεδιαστική αναπαράσταση κήπων ρωμαϊκών οικιών. Adam 1999, εικ. 716,718, σελ.313
Κάτοψη και αναπαράσταση μία τυπικής ρωμαϊκής οικίας με atrium. McKay 1975, εικ.6, 7, σελ. 22
Εικ. 32: Φωτογραφία υπόγειας στοάς αποθηκευτικής χρήσεως. (Casa del Criptoporticus, Πομπηία). Adam 1999, εικ.719,σελ.314
Εικ. 33: Φωτογραφία ενός τυπικόυ κελαριού. (Casa V, 2, d). Adam 1999, εικ.720, σελ.314
Κάτοψη και αναπαράσταση ρωμαϊκής οικίας κατά τον Patroni. McKay 1975, εικ.3, 4. σελ.18.
Κάτοψη της Casa del Chirurgo, Πομπηία. Flower 1996, εικ.9, σελ. 190
Κάτοψη της Casa SUNY, Cosa. Bruno 1970, σελ.234
Κατόψεις των τεσσάρων τύπων οικιών σε συστοιχία με βάση την κατηγοριοποίηση του Nappo. Hoepfner 2005, σελ.659
Κάτοψη και τομή της τυπικής οικίας σε συστοιχία του 1ου τύπου. Nappo 1997, εικ.6, σελ.100
Κάτοψη οικία Ι.11.12, Πομπηία. Nappo 1997, εικ.9, σελ.102
Κάτοψη και τομή της τυπικής οικίας σε συστοιχία του 2ου τύπου. Nappo 1997, εικ.11, σελ.104
Κάτοψη οικίας Ι.9.8, Πομπηία. Nappo 1997, εικ.12, σελ.106
Κάτοψη και τομή της τυπικής οικίας σε συστοιχία του 3ου τύπου. Nappo 1997, εικ.14, σελ.109
.
Κάτοψη οικίας Ι.15.1, Πομπηία. Nappo 1997, εικ.15, σελ.110
Κάτοψη και τομή της τυπικής οικίας σε συστοιχία του 4ου τύπου. Nappo 1997, εικ.17, σελ.112
Κάτοψη οικίας Ι.20.4, Πομπηία. Nappo 1997, εικ.18, σελ.114
Σχέδιο ανασκαφής, αποστραγγιστικά κανάλια, Casa delle Forme di Creta, Πομπηία. Wallace-Hadrill 1997, εικ.6, σελ.232
.
Διαμόρφωση του δαπέδου κάτω από το επίπεδο του impluvium, Casa del Gallo, Πομπηία. Wallace-Hadrill 1997, εικ.7, σελ.234
Κάτοψη της Casa di Ganimede. Eschebach 1982, εικ.3, σελ.238
Κάτοψη οικίας στο Mazzabotto. Mansuelli 1993, εικ.3, σελ. 49
Κάτοψη οικίας με προστάδα από τον Πειραιά. Hoepfner/ Schwandner 1994, εικ.306, σελ.321
Δάπεδο Cocciopest. http://www.users.unimi.it
Λουτρό με διακόσμηση της Casa del Menandro. Hoepfner 2005, σελ. 694.
Γραφίδα & Σκαπάνη 
Πρέπει να έχετε συνδεθεί για να σχολιάσετε.